En ja hoor, onder druk van de publieke opinie trok de ING vandaag het voorstel in om topman Hamers een opslagje van 50% mee te geven, terwijl de gewone ING werknemers, je weet wel, diegenen die na een wegbezuiniging van duizenden medewerkers zijn overgebleven, het met 1,7% moeten doen.
Terwijl iedereen vol verontwaardiging de stem verheft over de schandelijke graaizucht van de lieden aan de top van het bankwezen, hopen en verwachten de heren in de hoge torens van de macht dat de bui snel over zal waaien. Ze moeten met de tijd mee en kunnen niet bij de internationale trends achterblijven. Het is toch immers in het belang van de bank dat talent wordt vastgehouden en dat omwille van een duidelijke beleidsvoering de stabiliteit in de leiding wordt gewaarborgd, etc.
Toen echter duizenden klanten hun rekening bij de ING opzegden en op zoek gingen naar een bank die ethisch verantwoord opereert, ging de ING snel over stag: laten we maar van die bonus afzien. Heel vermakelijk: dit was een bonus om van af te zien, letterlijk en figuurlijk.
Bancaire ethiek
Heel erg triest eigenlijk. Wie denkt dat de bankiers van ING tot het inzicht waren gekomen dat een opslag van 50% bovenop een beloning van twee miljoen moreel verwerpelijk is, komt bedrogen uit. De enige motivatie voor de herziening van het voornemen was dat de raad van commissarissen “de onrust betreurt”. De ING zou nog steeds het liefst de bonus toekennen maar “de raad heeft de publieke reactie in Nederland onderschat in deze gevoelige kwestie,” aldus ING-president-commissaris Jeroen van der Veer.
Denk nu dus niet dat er een kentering gaat komen; hoop nu niet dat het vuurtje van protest over gaat waaien naar andere Europese landen of dat het bankwezen zelf tot bezinning gaat komen. De bankiers zijn verstokte kapitalisten die zichzelf als hogepriesters zien van een tomeloze erecultus waarin elke transactie als offerande functioneert om de zegen van de goden af te smeken: winst, weelde, en welvaart. Behoort de geestelijke bemiddelaar van de grote geldstromen vanwege zijn hoger inzicht in de markt en haar geheimen daar niet aan te verdienen?
De ethiek van de financiële markten is deze: winst is moreel goed; verlies is moreel verkeerd! En de bankier bezit de kennis die nodig is om de moreel juiste keuze te maken. In zijn naar de hemel wijzende kathedraal zit hij op de 53ste verdieping zichzelf rijk te rekenen en rijk te weten. Hij heeft er recht op. Hij bezit de kennis én de macht. De wereld ligt aan zijn voeten.
In deze wereld waarin we allemaal op een of andere manier gedwongen worden om te voldoen aan de eisen van de binaire ethiek van winst versus verlies, is het erg moeilijk om grip te krijgen op die grijpgrage zichzelf rechtvaardigende en rijk rekenende neiging van de groten der aarde in hun grijze pakken. We zijn de middelen kwijtgeraakt om het kwaad als kwaad te benoemen; om de slechtheid ervan te zien voor wat het is.
Kapitalisme als theologische categorie
Toch kan een theologische analyse enorm helpen. Er is onder ons mensen sprake van een dubbele relationele structuur die, wanneer ze ongeremd wordt losgelaten, een complete destructie teweeg kan brengen. Het gaat om de combinatie van centripetaliteit en exocentriciteit.
Luther gebruikte de Latijnse frase cur curvatum in se (het hart is in zichzelf gekeerd) om de basale gerichtheid van de mens in zijn sociale context aan te duiden. De mens heeft de neiging om de werkelijkheid naar zich toe te trekken, om zichzelf als het middelpunt te zien van de werkelijkheid waarnaar alles als met een centripetale kracht naar toe wordt gezogen. De sociale behoefte van de mens wordt geïnverteerd waarbij sociale relaties en de betrokkenheid op de gehele omgeving verstoord worden.
Tegelijk is de structuur van de menselijk psycho zo ingericht dat er een naar buiten gerichte neiging is. De mens heeft de neiging om het hele leven in te richten volgens een bepaald principe of in een poging een bepaald ideaal te verwezenlijken. In temporeel, ruimtelijk en ideologisch opzicht is er dus een streven naar iets buiten het ik. Dit is de exocentrisiche gerichtheid van de mens. Dit exocentrische leidt vaak tot systemische en transcendente structuren waarin de mens zich voorwaarts en omhoog beweegt.
De neiging van het ik om de wereld in zichzelf te trekken vermengt zich met de neiging om het ik systemisch en ideologisch aan iets toe te wijden. Dit is een zeer krachtige combinatie van drijfveren die moeilijk te ontwarren is, maar nog moeilijker tot stoppen is te brengen. We praten hier over het religieuze in de mens dat zelfs en juist nádat religie heeft afgedaan een onzichtbare maar sterke kracht uitoefent op de mens.
Religie van de zelfverrijking
Deze theologisch-religieuze analyse helpt om te zien hoe de bankier, en allen die in de wereld van financiën en het bedrijfsleven opgaan, in de greep zijn van een zeer krachtig systeem, nl. het systeem van het corporate kapitalisme. Zij zijn zo in de greep omdat enerzijds het ik in de ban is van de beloften die het systeem geeft (de inversiviteit) en anderzijds het systeem hen de waarden en de ethiek geeft (exocentriciteit) waarmee het geweten gesust kan worden en een rechtvaardiging voor het immorele handelen geboden wordt.
Dat we ons hier niet in Amerikaanse toestanden bevinden, zoals die onder Trump tot een zodanige zelfverrijking van de rijken leidt dat het land ontwricht dreigt te raken, wil niet zeggen dat de beloningscultuur en de zelfverrijking die op dit moment plaatsvindt in de wereld van de banken in Europa normaal is of op enige wijze te rechtvaardigen. Het is de religie van de zelfverrijking. Het is tijd voor een nieuwe beeldenstorm.
